Onze democratie staat onder druk. De samenleving pikt het niet meer dat een vooruitgeschoven elite de lakens uitdeelt. Van de liberale gedachte dat iedereen alles kan bereiken als hij maar wil, daar blijkt na veertig jaar oefenen niks van te kloppen. Het maakt wel degelijk uit waar je wieg staat. Daarom gaan we met gele hesjes of trekkers de straat op en stemmen we op populistische partijen
Michael J. Sandel schreef er ‘De tirannie van de verdienste’ over.
– Die verdienste: als je maar je best doet dan kom je er wel.
– De tirannie: het is helemaal niet zo dat je er wel komt als je je best doet: vorige maand verscheen er nog een rapport dat ook witte mensen van het platteland de armoede niet ontgroeien als dat hun beginpunt is.
Burgerbelangen in Raalte spon garen bij dat populisme. Mensen stemmen er massaal op omdat de partij mooie beloftes doet: ‘Geen windmolens als wij de baas worden!’ en ‘Een referendum bij belangrijke beslissingen’. Maar zonder referendum grepen ze buiten de traditionele werkwijze om de macht en zonder referendum organiseren ze grotere windmolens dan ooit gezien in Raalte. Ze vroegen de Raalter raad een motie te steunen om werk te maken van frequenter borstkankercontrole omdat een van hun fractieleden dat heeft, maar tegelijk doen ze meesmuilend over landbouwgif. Het politieke spel is belangrijker dan contact met de burger. De afstand met ‘het volk’ lijkt klein. Maar feitelijk is die dus heel groot.
BBB spon garen bij dat populistisch. Mensen stemmen er massaal op omdat ze mooie beloftes doen, op zeggen te komen voor de boer. Maar feitelijk leiden hun plannen regelrecht tot de ondergang van de traditionele boeren familiebedrijf (Lees ‘Uit de Shit, pleidooi voor meer boeren en minder vee’ van Thomas Oudman). Dat is ook niet gek, want BBB is begonnen als tool voor het marketingbureau ReMarkAble dat vooral agro-industrie als klant heeft en dus baat heeft bij grote boeren bedrijven.
Door Caroline van der Plas lijkt de afstand met ‘het volk’ klein. Maar feitelijk is die dus heel groot.
Rijk en arm zien elkaar nauwelijks
Het boek van Michael J. Sandel staat vol met dat soort voorbeelden, niet alleen van politici die een taal spreken die ‘de straat’ niet meer begrijpt. Sandel omschrijft ook dat ‘rijk’ en ‘arm’ elkaar helemaal niet meer tegenkomen. Niet op straat, niet op het werk, niet bij de supermarkt. Dat zijn zulke verschillende groepen geworden, die hebben geheel en al hun eigen wereldje. De reclameblokken op NPO Radio1 zijn daarom heel anders als die van 538. Wil je het een keer ervaren? Loop dan eens een supermarkt binnen waar je anders nooit komt.
De tirannie van de verdienste houdt zichzelf lekker in stand. Dat begint al in het onderwijs. Kijk deze aflevering van de talkshow Nadia maar eens terug, over ‘mijn schooladvies slaat nergens op’. Niet wat je kunt, maar waar je wieg staat bepaalt jouw schooladvies. HBO’s en universiteiten discrimineren met hun toelatingseisen ook. Laatbloeiers – vaak verward met taalachterstanders – zijn kansloos!
We hechten veel te veel waarde aan ‘hoger opgeleid’
Sandel pelt die voorkeursbehandeling in het onderwijs prachtig af. In Amerika kun je je kind als het ware inkopen voor de beste universiteiten door royaal sponsor te worden. Honderd procent zeker ben je dan echter nog niet. Dus is iemand een bedrijfje in omkopen van toelatingscommissies begonnen. Voor tonnen kun je plaatsingsgarantie kopen. Toen dat aan het licht kwam was de wereld te klein. Sponsoren vond Amerika minder erg. Maar, vindt Sandel, wat écht erg is, is dat we een samenleving hebben gecreëerd met meer aanzien en meer kansen als je de universiteit gehad hebt. Daar komt de behoefte vandaan je kind zo hoog mogelijk opgeleid te krijgen. We noemen het ook hoger en lager opgeleid, terwijl het praktisch en theoretisch is. En gek genoeg hoeft een theoretisch opgeleide veel minder jaren te werken voor zijn pensioen: veel later gaan werken, tegelijk stoppen, minder zwaar werk, meer verdienen, een beter pensioen. De ene ouder houdt daarom meer tijd over dan de ander kinderen goed te lanceren.
De waarde van schoolcijfers is zo groot dat mensen met een titel hem trots voor hun naam zetten, de beste metselaar van het land kan dat niet. Dat discrimineert de metselaar, maakt een samenleving van dommen en slimmen en zet daarmee iedereen onder druk, ook ‘de slimmen’ die veel vaker een burn-out hebben wegens de druk die ze voelen te moeten presteren.
Terwijl Trump van Obama eiste dat die zijn universiteitscijfers bekend maakte, bedreigde hij zelf zijn universiteit met rechtszaken als zijn studieresultaten openbaar gemaakt werden.
Hier in Nederland is dat niet anders. Als je Mohammed heet krijg je een lager advies dan wanneer je een Roderick bent. ‘Omdat Roderick thuis meer ondersteuning krijgt’ is de gedachte. Of dat nu wel of niet waar is, in beide gevallen zegt het dat het niet zo is dat als je je best doet, dat je er dan wel komt. Probeer als vrouw maar eens pastoor te worden, of voetbalmiljonair. Als je wieg verkeerd staat, krijg je in onze liberale samenleving minder kansen. En dat pikt het deel van de samenleving dat minder kansen krijgt niet meer. Die hebben ook heus wel door dat de economische groei alleen maar in de zakken van de bevoorrechten verdwijnt.
Meritocratie
Dat jouw eigen inzet bepaalt waar je uitkomt in de maatschappij (iemand beoordelen op zijn merites, meritocratie heet dat daarom ook) is een fabel. Waren we net af van de aristocratie (dat de macht meestal via erfrecht in handen van de elite blijft) blijkt het huidige systeem eigenlijk precies hetzelfde.
Misschien kun je sociaal democraten daar de schuld wel van geven. Die hebben hun verzet tegen het neoliberalisme omgeturnd in proberen het zo veel mogelijk af te remmen, en het daarmee dus ook omhelst in plaats van radicaal af te blijven wijzen. Daarom is bij die sociaal democratische partijen ook de grootste leegloop te constateren. Hun electoraat is naar populistische partijen gegaan die nog wél van alles aan hen beloven. Ze maken het alleen allemaal niet waar. Daarom volgen ze elkaar zo snel op: PVV, Forum, nu is het de beurt aan BBB een holle frase te blijken zijn.’ Er zitten best redelijke mensen bij die het goed voor hebben met de natuur’ zei iemand. Nou, dat is het begin van de barst.
En wat doe je terug voor dat jij geluk had?
De VVD in Hellendoorn vindt een uitkering als een hangmat. Je zou een rel bij de partij verwachten. Maar de buur-VVD’s namen er geen afstand van, die vonden het zelfs flauw dat ze gevraagd werden wat ze daar van vonden. Veel lager kun je niet zakken. Sandel gebruikt daar rake woorden voor: Hoe meer je denkt dat je het allemaal op eigen kracht gedaan hebt, hoe moeilijker het is nederig en dankbaar te zijn.
Maar je hebt het dus helemaal niet zelf gedaan. Je wiegje stond toevallig goed.
De samenleving, vindt Sandel, kan wel een beetje nederigheid van die rijke bovenlaag gebruiken. In plaats van mensen weg te zetten door te suggereren dat een uitkering een hangmat is, zou je ook het bewustzijn kunnen hebben dat jij gewoon mazzel had. Belangrijk, want jouw standpunt bepaalt nogal welke rechten je ontleent aan jouw status. Maar ook welke plichten je daar aan verbindt. Want ja, die heb je ook als je bij de rijken behoort.
Jij bent stom toevallig de winnaar geworden, wat geef je daarvoor terug aan de samenleving? Max Verstappen geeft niks terug. Die is met zijn miljoenen naar Monaco gevlucht, is hier met ons belastinggeld naar school gegaan en draagt nu als tegenprestatie nul euro belasting bij.
Hoe zou dat bij bankdirecteuren voelen? Die hebben van het ruilmiddel ‘geld’ hun handel gemaakt. Of ze nu in auto’s of geld doen, maakt ze niet uit, als de marges maar groot zijn. Met enorme bonussen belonen deze bevoorrechte mensen zichzelf terwijl ze er minder hard voor hebben hoeven werken om daar te komen dan een bijstandsmoeder die haar kinderen door hun jeugd loodst met twee maaltijden per dag.
Als die bijstandsmoeder geld toegestopt krijgt, wordt ze gekort op haar uitkering. Bankdirecteuren kregen miljarden, toen in de crisis bleek dat ze er soepzootje van gemaakt hadden. Inmiddels doen ze weer precies hetzelfde.
Het trieste van de meritocratie is dat het ogenschijnlijk een goed systeem is. Als je wil, dan kom je er. Maar als je inzoomt is dat dus helemaal niet zo. Dat vernedert de ‘onderkant’ van de samenleving en dat genereert druk aan de ‘bovenkant’. Die boven- en onderkant bestaat omdat we ongelijk waarderen.
Dus toch maar een basisinkomen
Om tot een echte gelijkwaardigheid te komen, vindt ook Sandel, moet je iedereen financieel gelijk stellen. Hij stelt voor in plaats van een loonbelasting te heffen een loontoeslag te geven aan mensen die minder verdienen. Dat zou een mooie toevoeging zijn op een basisinkomen, een maatschappelijke bijdrage aan iedereen, vanaf zijn geboorte tot aan zijn graf. Daar zal de VVD wel niet voor zijn, maar van die partij moet de onderkant van de samenleving het ook niet hebben.
Benieuwd hoe populistische partijen over een basisinkomen denken. Samen met de sociaal democraten vormen die vast een meerderheid.
