Sociale veiligheid is in. Gedragscodes, vertrouwenspersonen, meldpunten, trainingen, organisaties zijn er druk mee. Toch zien we keer op keer nieuwe incidenten in het nieuws, bij onder andere universiteiten, de publieke omroep, in de zorg, horeca, of de topsport.
Dat zijn geen incidenten in een vacuüm. Sociale veiligheid gaat over meer dan gedrag alleen. Het gaat over patronen, structuren en machtsverhoudingen waarin grensoverschrijdend gedrag kan ontstaan en in stand blijft. Toch reageren veel organisaties nog alsof het om individuele fouten gaat: een dader die verwijderd moet worden, een training die het oplost.
In mijn werk als wetenschapper zie ik hoe taai dit onderwerp is. In deze blog ga ik in op vijf fabels die ik steeds weer zie en leg ik uit waarom ze niet kloppen.
Fabel 1: “Hoe meer trainingen, hoe beter”
Pippi Langkous wilde ooit vier liter medicijn kopen, zonder te weten waarvoor. Het klinkt daadkrachtig, maar zonder diagnose weet je nooit of het werkt. Veel organisaties doen precies dat met sociale veiligheid: losse trainingen, een e-learning hier, een workshop daar. Maar of het werkt? Onderzoek van Bosma en collega’s (2025) laat zien dat zulke ‘hagelschotbenaderingen’ vaak ineffectief zijn, juist omdat ze niet zijn afgestemd op de context. Interventies hebben pas effect als ze meerdere lagen tegelijk raken: coaching hielp bijvoorbeeld pas echt als ook de teamdynamiek werd aangepakt en de leidinggevende meer ruimte kreeg.
Fabel 2: “Het ligt aan die ene rotte appel”
Klinkt overzichtelijk: als we de ‘foute collega’ wegsturen, is het probleem opgelost en kan de organisatie weer door. Maar onderzoek laat zien dat sociale onveiligheid zelden een kwestie is van één rotte appel (Van Raalte et al., 2023). Het gaat om hoe een team of organisatie functioneert als geheel. Wie zich alleen richt op de dader, pakt niet de context aan waarin het gedrag kon ontstaan (Laagland & Ellemers, 2024). Gedrag ontspoort niet alleen door wat iemand doet, maar ook door wat anderen nalaten.
Fabel 3: “Sociale veiligheid is gewoon weer de volgende hype”
Eerst was het werkgeluk, toen diversiteit en inclusie en nu sociale veiligheid. Begrijpelijk dat dit soms weerstand oproept. Maar sociale veiligheid ís geen extra thema, het is een kernproces van de organisatie. In een sociaal veilige werkomgeving durven mensen fouten te maken, van elkaar te leren en nieuwe ideeën te verkennen (Savela & Ellemers, 2024). Juist dat bevordert samenwerking, innovatie en duurzame prestaties.
Fabel 4: “Je mag tegenwoordig ook niks meer zeggen”
Een veelgehoorde klacht, maar het tegendeel is waar. In een sociaal veilige werkomgeving is er juist meer ruimte voor verschil, kritiek en ongemakkelijke gesprekken. Het gaat er niet om of jij nog iets mag zeggen, maar of anderen ook iets durven zeggen. Of je feedback kunt ontvangen. Of mensen zonder macht of vaste aanstelling hun stem laten horen. Sociale veiligheid betekent dus niet je woorden inhouden, maar ruimte maken zodat ook anderen aan het woord komen.
Fabel 5: “Het is nu toch klaar?”
Een tuin kan nog zo mooi zijn aangelegd: zonder onderhoud komt het onkruid terug. Sociale veiligheid werkt net zo. Een training, rapport of meldpunt voelt soms als afronding, maar er is geen eindpunt en geen checklist. Het vraagt blijvend onderhoud: collega’s aanspreken, ruimte maken voor ongemakkelijke gesprekken, risico’s signaleren. Vaak gebeurt dat onzichtbaar, achter de schermen, maar juist dat werk houdt de omgeving veilig.
Er is geen quick fix, maar wel een weg vooruit
Wat deze fabels gemeen hebben? Ze maken sociale veiligheid tot iets kleins en behapbaars. Alsof het genoeg is om individuen te trainen, een dader te vervangen of beleid op te stellen. Maar een gezonde tuin ontstaat alleen als de grond vruchtbaar is en de planten samen een ecosysteem vormen. Zo werkt het ook met sociale veiligheid: het gaat om de samenhang tussen hoe we met elkaar omgaan, hoe we ons werk organiseren en hoe we gedrag (bij)sturen.
Zelf aan de slag?
Ben je leidinggevende en wil je werken aan een veilige werkomgeving voor je team? Meld je aan voor de cursus Sociale veiligheid voor leidinggevenden. Met inzichten uit wetenschappelijk onderzoek en praktische tools leer je risico’s te herkennen, veiligheid te versterken en lastige situaties effectief aan te pakken. Je werkt aan je eigen casussen en krijgt begeleiding bij het toepassen van nieuwe strategieën in jouw team.
De cursus start op 3 maart 2026.
Wil je meer informatie over deze cursus? Bezoek dan eerst het online proefcollege op donderdag 25 september van 09.00 tot 10.00 uur door Naomi Ellemers en mijzelf.
Aanmelden voor het proefcollege kan hier: https://professionals.uu.nl/nl/p/proefcollege-sociale-veiligheid-voor-leidinggevenden
1 reactie
Henny Smeenk-Smale
Hey Reine, er is (terecht) heel veel aandacht voor veiligheid op de werkvloer, maar wat mij betreft zou er ook weleens gekeken mogen worden naar de omgangsvormen in de gezondheidszorg. Het is mijn ervaring (en helaas van veel lotgenoten), dat artsen/specialisten zich maar al te goed bewust zijn van hun machtspositie en daar schandalig misbruik van maken. Als patiënt heb ik regelmatig mijn kritiek en ongenoegen over onbehoorlijke uitlatingen en zelfs gaslighting ingeslikt, want je moet noodgedwongen wel verder met zo’n arts. Kun je aanvoeren dat je dan een klacht kunt indienen of een andere arts kunt consulteren, maar zo simpel ligt het in de praktijk niet. Bij nare opmerkingen is het mijn woord tegen dat van de dokter en de perceptiekaart is ook snel getrokken en andere artsen liggen tegenwoordig al helemaal niet voor het oprapen.
Arts – patiënt is toch van een heel andere orde dan de verhouding leidinggevende – medewerker en ik denk oprecht dat daar tijdens de opleiding van artsen nog veel te weinig aandacht voor is.