Cijfers over criminaliteit worden vaak gebruikt in discussies over herkomst en integratie. Maar wat meten ze nu eigenlijk? En wat zeggen ze — of juist níet?
Wie dieper in de data kijkt, ziet dat het beeld veel genuanceerder is dan de ruwe percentages suggereren. Heel anders ook dan de racisten van PVV, BBB, FvD en Ja21 en hun stemmers zeggen.
Deze longread is gebaseerd op openbare, recente overheidsdata en bedoeld om nuance te brengen in de interpretatie van criminaliteitscijfers. Herkomst zegt weinig zonder context; leeftijd, kansen en leefomgeving zeggen des te meer.
De verschillen tussen bevolkingsgroepen worden juist kleiner, de jeugdcriminaliteit daalt al jaren, en factoren als leeftijd, sociale klasse en buurtcontext verklaren verreweg het grootste deel van wat we in de statistieken zien.
Deze longread brengt de belangrijkste inzichten samen uit het CBS, WODC, SCP en het Nederlands Jeugdinstituut (NJi).
Verdacht of veroordeeld — en waarom dat verschil essentieel is
In Nederland onderscheiden onderzoekers altijd twee soorten cijfers:
- Verdachten – mensen die door de politie in verband worden gebracht met een misdrijf.
- Veroordeelden – mensen van wie de rechter heeft vastgesteld dat ze daadwerkelijk schuldig zijn.
Dat verschil lijkt technisch, maar bepaalt de hele interpretatie.
Verdachten: niet altijd schuldig
Iedereen die door politie of justitie wordt geregistreerd als verdachte, telt mee in de cijfers. Maar het merendeel van die registraties leidt niet tot een veroordeling. Zaken worden geseponeerd, bewijs blijkt onvoldoende, of iemand krijgt een waarschuwing.
Het aantal verdachten zegt dus twee dingen:
- Iets over mogelijke betrokkenheid bij criminaliteit;
- Maar óók iets over de kans om gecontroleerd of aangehouden te worden.
Die tweede betekenis is cruciaal.
Onderzoek van het WODC wijst erop dat sommige groepen vaker in beeld komen door selectieve controles of etnisch profileren, maar ook door verschillen in woonwijk en aangiftebereidheid. Zo kunnen twee groepen met hetzelfde gedrag tóch ongelijk in de statistiek belanden.
Veroordeelden: wat er overblijft na de filter
Kijk je alleen naar veroordeelden — dus na de hele strafrechtketen — dan worden de verschillen veel kleiner. Je kunt alle Marokkanen met alle Nederlanders vergelijken. Maar je kunt kijken naar leeftijd, naar opleiding, naar (kansen op) werk, naar woonplek.
Vergelijk je bijvoorbeeld mannen van 20 jaar met verschillende herkomst, dan blijkt dat leeftijd en sociaal-economische positie veel belangrijker zijn dan afkomst zelf.
Volgens het CBS is het aandeel mensen dat wordt veroordeeld voor een misdrijf sinds 2005 bij alle groepen gedaald.
- In 2005 was 1,5% van de bevolking verdachte van een misdrijf, in 2023 nog 0,8%.
- Het aantal veroordelingen daalde in diezelfde periode met bijna de helft.
De sterkste daling is zichtbaar bij jongeren met een Marokkaanse of Antilliaanse achtergrond.
Nederland is, kortom, in twintig jaar substantieel veiliger geworden — en dat geldt voor iedereen.
Zwaarder gestraft — hoe zit dat?
Uit recent WODC-onderzoek (2024) blijkt dat er in de strafmaat nog steeds verschillen bestaan.
Bij gelijke omstandigheden en vergelijkbare delicten hebben:
- Volwassenen met migratieachtergrond gemiddeld 13–28% meer kans op een gevangenisstraf.
- Jongeren met migratieachtergrond 22–28% meer kans op jeugddetentie dan leeftijdsgenoten zonder migratieachtergrond.
Dat duidt op structurele verschillen in de strafrechtketen:
denk aan vervolgingsbeleid, bewijsvoering of de inschatting van recidiverisico’s.
Het laat zien dat strafzwaarte niet alleen afhangt van gedrag, maar ook van institutionele dynamiek.
Jeugdcriminaliteit daalt spectaculair
Het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) ziet een structurele en indrukwekkende daling van jeugdcriminaliteit in Nederland.
In 2012 waren er nog 83 verdachten per 1.000 jongeren (12–24 jaar) met een Marokkaanse achtergrond; in 2022 was dat nog 31 per 1.000 — een daling van ruim 60%.
Bij jongeren met Nederlandse herkomst liep dat terug van 24 naar 11 per 1.000.
De relatieve afname is dus sterker bij jongeren met migratieachtergrond.
Waarom die daling?
Volgens NJi en CBS is het een combinatie van:
- Demografische effecten: de groep jongeren met migratieachtergrond is kleiner en gemiddeld ouder geworden.
- Sociale stijging: meer jongeren volgen onderwijs, hebben werk en perspectief.
- Betere preventie: meer jongerenwerk, wijkteams en vroegsignalering.
- Nieuwe vrijetijdscultuur: minder straatleven, meer online.
- Ander beleid: meer waarschuwingen, minder zware registraties bij lichte feiten.
Het belangrijkste: ook de zwaardere delicten nemen af. De trend is dus echt gedragsmatig, niet alleen administratief.
Buurtcontext en sociale klasse: de verborgen factor
Wie alleen naar herkomst kijkt, ziet maar een deel van het verhaal.
Onderzoek van CBS, SCP en het WODC laat zien dat waar je woont en in welke sociaal-economische omstandigheden je opgroeit, minstens zo bepalend zijn.
Buurten waar cijfers samenklonteren
- Volgens het WODC vond in 2019 bijna twee derde van alle jeugdcriminaliteit plaats in slechts 10% van de Nederlandse buurten.
- 14% van alle jeugdige verdachten woonde zelfs in 1% van de buurten.
Met andere woorden: criminaliteit is sterk geografisch geconcentreerd.
In buurten met veel armoede, werkloosheid, kleine woningen en lage sociale cohesie is de kans op politiecontact groter.
Niet alleen omdat er meer misdrijven zijn, maar ook omdat er meer politie en meer toezicht is.
Sociaal-economische klasse
De sociaaleconomische status (SES) blijkt een krachtiger voorspeller dan herkomst.
Onderzoek van de Erasmus Universiteit toont dat jongeren met een lage SES 3 tot 4 keer meer kans hebben op politiecontact dan jongeren met een hoge SES, ongeacht achtergrond.
CBS en SCP bevestigen dat verschillen in criminaliteit grotendeels verdwijnen als je controleert voor opleiding, inkomen en buurt.
Kort gezegd:
Armoede, opleidingsniveau en woonomgeving verklaren meer dan afkomst.
Cijfers in context
| Indicator | Nederland totaal | Nederlandse herkomst | 2e generatie migratieachtergrond | Opmerkingen |
| Verdachten van misdrijf (2023) | 0,8% | 0,6% | 2,8% | Cijfers CBS; leeftijd en SES verklaren verschil grotendeels |
| Jeugdige verdachten per 1.000 (2022) | — | 11 | 31 (Marokkaanse achtergrond) | NJi-data, trend: -60% in 10 jaar |
| Daling veroordelingen (2005–2023) | -50% | – | – | Alle herkomstgroepen |
| Kans op vrijheidsstraf (WODC, 2024) | — | — | +13–28% bij migratieachtergrond | Na correctie voor delict en omstandigheden |
Waarom buurt en klasse zo bepalend zijn
- Sociale controle
In wijken met meer vertrouwen en binding corrigeren bewoners elkaar. In wijken met anonimiteit en wantrouwen doen ze dat minder. - Kansenongelijkheid
Jongeren in kwetsbare buurten hebben minder toegang tot goed onderwijs, stageplaatsen en werk. - Zichtbaarheid
In stedelijke wijken is overlast sneller zichtbaar, wat leidt tot meer politieoptreden. - Selectie en profilering
Jong, man, migratieachtergrond én stedelijke wijk is een combinatie die sneller politieaandacht trekt — en dus vaker in de statistiek belandt. - Cluster-effecten
Waar veel jongeren al in beeld zijn, vergroot groepsdynamiek de kans op herhaling en registratie.
Wat betekent dit voor beleid en beeldvorming?
- Cijfers zonder context misleiden.
Herkomstcijfers moeten altijd worden gelezen in samenhang met leeftijd, SES en buurt. - De verschillen tussen groepen nemen af.
Vooral bij jongeren is de criminaliteit de afgelopen tien jaar spectaculair gedaald. - Straffen zijn niet altijd gelijk, maar wel verklaarbaar.
Structurele mechanismen in de strafrechtketen zorgen soms voor ongelijkheid, ook zonder bewuste vooringenomenheid. - De oplossing ligt niet in afkomst, maar in kansen.
Investeren in onderwijs, werk en leefbaarheid levert aantoonbaar meer op dan discussies over cultuur.
Tot slot
Wie criminaliteit wil begrijpen, moet verder kijken dan de afkomst van de verdachte.
De cijfers laten zien: Nederland wordt veiliger, jongeren doen het beter, en de verschillen tussen groepen worden kleiner.
Het debat zou zich daarom minder moeten richten op “wie doet het slechter”, en meer op wat werkt:
sterke buurten, eerlijke kansen, en een rechtssysteem dat iedereen gelijk behandelt.
Feiten & Bronnen
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)
- Integratie en Samenleven 2024 – Longreads en StatLine-tabellen over verdachten, veroordeelden en demografische trends.
- www.cbs.nl
WODC – Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum
- Van verdenking tot vrijheidsstraf (2024) – Meta-analyse over verschillen in vervolging en strafmaat naar migratieachtergrond.
- Gelijk recht doen – Systematische review over etnisch profileren en politiepraktijk.
- www.wodc.nl
Nederlands Jeugdinstituut (NJi)
- Cijfers over jeugdcriminaliteit 2012–2022 – Daling van jeugdige verdachten naar herkomstgroep, gebaseerd op CBS- en JenV-data.
- www.nji.nl
Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)
- Opgroeien in een kwetsbare wijk en Integratie en Samenleven – Onderzoek naar buurtcontext, sociale klasse en kansenongelijkheid.
- www.scp.nl
