In juni verscheen bij WBOOKS in Zwolle het boek OORLOG IN ARCADIË 1940-1945.
Het mag een standaardwerk genoemd worden als resultaat van een uitgebreid onderzoek naar Nederlandse kastelen en landgoederen, ook wel Arcadië genoemd, in de Tweede Wereldoorlog.
Nederlandse, Duitse en geallieerde legers vorderden en maakten gebruik van deze monumenten in en rondom de oorlogsperiode. Vaak werden ze deels verwoest in het oorlogsgeweld. Veel aspecten als militair belang, kunstroof, de rol van eigenaren, toerisme en wederopbouw komen aan de orde. In een selectie per thema geeft het boek een uitgebreid, boeiend en rijk geïllustreerd beeld. Ook wordt er aandacht besteed aan het ontstaan en de geschiedenis van deze landgoederen.
Er is zelfs een afzonderlijk hoofdstuk gewijd aan ‘Adellijke landgoederen in Overijssel’. Landgoed Eerde bij Ommen, Den Aalshorst en Huize den Berg bij Dalfsen. Het landgoed ‘Schoonheten’ van de familie Bentinck, bij Raalte, wordt bijvoorbeeld herhaaldelijk aangehaald in de diverse hoofdstukken.
Enkel citaten
Anna Den Tex woonde in het westen maar keerde iedere zomer terug naar het familiegoed in Schoonheten. Vandaar schreef zij op 11 augustus 1943 aan haar echtgenoot: “Heerlijk hier geen luchtalarm te horen…, eigenlijk te kunnen denken dat de oorlog slechte een droom is en jij niet gevangen zit maar op reis bent”.
Ook de familie Van Dedem brachten hun vakanties in de oorlog gewoontegetrouw door op Den Aalshorst bij Dalfsen.
Het personeelsbestand op de landhuizen en buitenplaatsen was nog verder gekrompen. Zo poetste op Schoonheten de chauffeur ook de schoenen en het zilver en was het kindermeisje nu verantwoordelijk voor de kleding van mevrouw.
De voedselvoorziening werd ingewikkelder, terwijl tegelijkertijd voedselpakketten en aardappelen naar familieleden werden gestuurd.
De bewoners van de landgoederen kregen op 13 november 1944 te horen dat ze weg moesten omdat er een Sperrgebiet werd ingericht. Er zijn toen honderden V1’s afgeschoten. Maar het gebied werd nooit gebombardeerd.
Er is sprake van een omgekeerde wereld als douairière Bentinck begin januari 1945 twee nieuwe nachthemden en een overhemd ruilt met een pachter voor spek. Haar kleindochter blikt hierop teug: “Het is hier nog net niet de revolutie”.
De werkelijke ommekeer bestond erin dat een klasse die altijd dienstbaarheid had kunnen kopen, wat vanzelf ook afstand schept, nu afhankelijk werd van zijn vermogen om contact te leggen en te onderhandelen op voet van gelijkheid. Het was een voorproefje van de nieuwe wereld die de landgoedeigenaren ook na de bevrijding te wachten stond.
In het boek komt naar voren dat de eigenaren zeer verschillend reageerde op en omgingen met de Duitse bezetter. Dat varieerde van collaboratie met en lid worden van de NSB tot het regelen van schuiladressen voor Joodse onderduikers.
Een aantal landgoederen waren al jarenlang in bezit van Duitse eigenaren. Na de oorlog werden hun eigendommen en die van verdachte NSB’ers geconfisqueerd en kwamen onder staatseigendom en ondergebracht bij het Nederlands Beheer Instituut. Betrokkenen moesten eerst aantonen dat ze zich als goed vaderlander moesten gedragen, werden ‘ontvijand’, voordat hun bezittingen werden teruggegeven. Procedures hierover liepen vaak jaren.
Een aantal landgoederen bleven eigendom van de Staat, werden verkocht, waren verwoest, werden gesloopt of gerestaureerd. Betrokken families worden met naam en toenaam in het boek genoemd.
Veel aandacht wordt besteed aan de situatie in de oorlog van kasteel Twickel bij Delden. Vaak dramatische gebeurtenissen vonden er plaats in en rondom het huis en met de familie. Onder meer beschreven in het dagboek van gravin Marie van Aldenburgh Bentinck: de Duitse inkwartiering. Haar nauwe familiebanden met Duitsland speelden steeds mee..
Dat gold ook voor de eigenaren van kasteel Rechteren bij Dalfsen, al eeuwenlang in bezit van de familie Van Rechteren Limpurg. De oorlogsgeschiedenis van dit kasteel vertoont veel gelijkenis met andere landgoederen. Ze waren aantrekkelijke plekken voor zowel slachtoffers van de oorlog zoals vluchtelingen, gewonden en onderduikers, alsook voor hooggeplaatste Duitse militairen of hun troepen.
Rechteren en ook landgoed Eerde bij Ommen, boden ook ruimte voor een werkkamp, oorspronkelijk bedoeld voor werklozen, maar werden later in 1942 gebruikt als Joods kamp, als voorbode van de internering naar Westerbork.
Als contrast schuilde er naast het kamp op het landgoed een verzetsgroep in de bossen. De familie probeerde op drie fronten te strijden.
Het rijk geïllustreerde en uitgebreid gedocumenteerde boek is een zeer lezenswaardig standaardwerk. Verrassende feiten en verhalen uit de periode in en rondom de oorlog geven een goed inzicht in de gebeurtenissen in die tijd.
Iedere lezer vindt wel een voorbeeld van een landgoed uit zijn omgeving.
Lezenswaardig dus!
