Matthijs Schouten gaf op een inspiratiesessie van Natuur voor Elkaar een indrukwekkende lezing over de relatie tussen mens en natuur, tussen onze cultuur en de afstand daarvan met natuur. Ik vroeg of ik zijn lezing mocht publiceren. Hij verwees naar zijn boek ‘het andere en het eigene’. Dus ben ik dat gaan lezen.
Het andere en het eigene begint met dat Schouten na lezingen altijd de vraag krijgt van het publiek of ze zijn teksten nog ergens kunnen herlezen. Daarom dat boek 😉
Het eigene is onze cultuur. De natuur is dat andere: dat je het lawaai van de natuur stilte noemt. Schouten duikt daar filosofisch dieper in. Als mens zijn we een rechtspersoon, een bedrijf of stichting kennen we dat ook toe. Een directeur van een BV of van een stichting is niet hoofdelijk aansprakelijk als het buiten zijn schuld om fout gaat. Die BV of de stichting is dan de rechtspersoon. BV failliet, directeur gaat gewoon verder.
Dat hebben we met de natuur niet zo geregeld. Een bos kan geen rechtspersoon zijn, of de IJssel, of de Sallandse Heuvelrug of een akker. Ja, het kan wel, maar dan moet je dat in de wet verankeren. De rivier Whanganui in Nieuw-Zeeland is die eer te beurt gevallen en heeft dezelfde rechten als een mens. Voor Maori heeft de rivier een belangrijke spirituele betekenis. Stel dat de IJssel dat ook overkomt: wedden dat die dan binnen de kortste keren drinkbaar is? Ik denk dat ze in Haarle een ander terrein moeten zoeken voor de jaarlijkse autocross dan aan de voet van de Heuvelrug als die mensenrechten krijgt. En het zou snel afgelopen zijn met landbouwgif als de akker die eer te beurt viel!
De basis van de afscheiding van onze cultuur met de natuur ligt bij het christelijk geloof. Je verwacht het niet. Toch is het zo. Alle grond moest in opdracht van kerkleiders in cultuur gebracht worden en toen ‘we’ de inheemse bevolking in Amerika verdreven en afslachtten (‘Amerika ontdekken’ zeggen we) was het de paus himself die zei dat ‘we’ ons alle grond die niet in cultuur gebracht was mochten toe-eigenen. Die indianen, native Americans moet je tegenwoordig zeggen, wisten niet wat ze overkwam. Want bij hen was cultuur en natuur helemaal verweven. Ze hadden de natuur juist omarmd zoals die was en net als de natuur geen eigenaar van de cultuur was, was de cultuur, de mens dus, geen eigenaar van de natuur.
Als je cultuur loszingt van de natuur gaat het mis
Door de natuur als iets anders te zien dan onze cultuur is er van alles misgegaan. We probeerden er de baas over te spelen. Ergens de baas over willen zijn is altijd fout, in het geval van de natuur ook nog eens dom. Je verliest het altijd. En niet zo maar, als de natuur terug slaat ga je kopje onder. Figuurlijk, maar evengoed letterlijk.
Al in de jaren zestig werd de noodbel geluid: ‘het gaat verkeerd’, riepen mensen toen al, ‘we moeten de natuur niet verkloten, maar omarmen’. Dat leidde in 1972 tot het alarmerende ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome. We hebben er niks mee gedaan. Er ontstonden wel milieuclubs, maar die lieten zich inpakken door de overheid en belandden aan praattafels. Milieuminister Winsemius, nota bene van de VVD, riep deze clubs op weer rabiaat actie te gaan voeren. Maar we kregen Henk Bleker, weer een christen, die de ecologische snelwegen tussen de schaarse natuurgebieden van het land wegbezuinigde en een BBB die zelfs een stad wil bouwen in de Oostvaarderplassen. Weg met die natuur, alle ruimte voor in cultuur gebracht boerenland! Ondertussen rookt Caroline nog een sigaretje en drinkt een flesje wijn leeg. Dát is pas cultuur.
Die mentaliteit is in onze cultuur geslopen. Ik liep in een Russisch bos rond en vond het eigenlijk een beetje een troepje. Ik nam een Rus mee in onze bossen en hij vroeg of we voor iedere vierkante meter iemand hadden aangewezen voor onderhoud. We kiezen voor een kievitsbloem of voor een rondweg, die bloem kan dat ook verliezen. Stel dat we die bloem mensenrechten zouden geven… We gebruiken hem – met de rest van de flora en de fauna – immers ook voor mensenrechten als leven, werken, ontspannen, liefhebben. Dat kan allemaal alleen maar dankzij natuur. En toch verkiezen we een verdoosd landschap waar we arbeidsmigranten het werk laten doen… Die kievitsbloem wordt dan gewoon erfgoed, zo het vroeger was. Als erfgoed is het mooi bewaard gebleven zonder dat we er nu nog iets mee moeten.
Matthijs Schouten stelt niet voor niks voor ook rouw-rituelen toe te voegen aan de rituelen die steeds meer mensen in en met de natuur uitvoeren. Een soort van 4 mei-herdenking voor wat we de natuur aandoen.
