Elk product is een set opgeslagen grondstoffen. Systeemdenken is (onder meer) dat je rekening houdt met de herbruikbaarheid van deze grondstoffen aan het eind van de levenscyclus van het product. Systeemdenken staat daarom aan de basis van de circulaire economie, heeft gevolgen voor de manier van werken en vraagt om samenwerking in de keten en daarbuiten.
Systeemdenken in bedrijven en organisaties
Bij het ontwerpen van een product houd je er rekening mee dat het product is te demonteren, de onderdelen te zijn hergebruiken en dat gebruik wordt gemaakt van secundaire materialen. Dat heeft gevolgen voor de werkwijze in bedrijven. Er is afstemming nodig met de productieafdeling (is het ontwerp uitvoerbaar?), met de afdeling inkoop (zijn circulaire materalen beschikbaar?) en met de afdeling marketing (hoe zorgen we voor een gedragsverandering bij de consument en merkversterking van circulaire producten). Die samenwerking met verschillende afdelingen wil wel eens tekortschieten. Zo ook bij overheidsinstellingen. In 2019 kocht de overheid (Rijk, Provincies en Gemeenten) voor bijna 90 miljard euro[1] in. De overheid zou daarmee een belangrijke inkoper kunnen zijn van circulaire producten. Helaas vormen de circulaire inkopen een klein deel van de totale inkopen[2]. Een van de redenen is dat in de werkwijze het systeemdenken niet tot uitdrukking komt. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat budgetten voor aanbestedingen over meerdere afdelingen zijn verdeeld (Appelman et al., 2021). De investeringskosten, onderhoudskosten en verwijderingskosten vallen onder verschillende budgetten van verschillende afdelingen.
Dat maakt het lastig voor een aanbestedende dienst in te schatten wat het ingekochte aan het einde van de levensduur heeft gekost of opgebracht. Circulaire producten verliezen het dan al gauw van lineaire producten. Hoewel lineaire producten in aanschaf dikwijls goedkoper zijn dan circulaire producten, kunnen de onderhoudskosten van circulaire producten lager liggen (modulaire samenstelling van een product) en de restwaarde hoger (doordat het product is ontworpen voor disassemblage). Als systeemdenken niet tot uitdrukking komt in de werkwijze van een organisatie komt een circulair product op achterstand bij de inkoper van die organisatie.
Systeemdenken = ketensamenwerking
Aangezien vrijwel geen enkele onderneming alle productieprocessen zelf uitvoert kan een individueel bedrijf niet alle kringlopen sluiten. Er zal moeten worden samengewerkt. In de keten en daarbuiten. Daarbij zal over grenzen van bedrijven en sectoren moeten worden gekeken. Er ontstaan nieuwe vormen van relaties niet alleen met bedrijven in de keten of uit andere ketens, maar ook met kennisinstituten en overheden. Het herdefiniëren van je organisatie vanwege het verschuiven van de grenzen van je organisatie wordt grenzenwerk genoemd (Velter et al., 2022).
De vraag is met welke partijen een samenwerking moet worden aangegaan in de verschillende fasen van de productieketen. En dat niet alleen, want hoe zorg je er voor dat bij keten- en intersectorale samenwerking fricties tot een minimum worden beperkt (wantrouwen, miscommunicatie). Door het efficiënt inrichten van zogeheten koppelzones (Den Butter et al., 2015). Koppelzones waarin afstemming, kennisdeling, coördinatie en besluitvorming efficiënt is georganiseerd voorkomen dat transactiekosten van samenwerking (vertraging, herstelwerk, juridische kosten) onnodig hoog worden.
Samengevat
Zonder systeemdenken geen circulaire economie. Dat kan ontnuchterend werken, want circulair is niet altijd duurzaam. Meervoudige waardecreatie realiseer je niet alleen. In verband met de noodzakelijke afstemming of omdat de vereiste kennis ontbreekt. De hele keten en partijen daarbuiten, zijn bij meervoudige waardecreatie betrokken. Dat betekent ook dat de concurrentiekracht van de keten en het netwerk bepalend is voor de marktpositie van individuele bedrijven[3]. Dat maakt de vraag relevant hoe met oude en nieuwe partners in de keten op effectieve wijze moet worden samengewerkt. Dat betekent grenzenwerk (Velter, et al. 2022) en het inrichten van efficiënte koppelzones (den Butter et al., 2015).
Referenties
Appelman A.L., E van Bergen (2021), Circulair inkopen Een onderzoek naar de knelpunten bij de aanbesteding van circulaire overheidsopdrachten, Zwolle, De Haan advocaten en notarissen
https://www.dehaanlaw.nl/wp-content/uploads/2022/02/Rapport-circulair-aanbesteden-DeHaan.pdf
Butter, F. A. G. den, Joustra, J., & Boerma, N. (2015). Koppelzones; Lagere Transactiekosten door organisatorische Innovatie. Futuro Uitgevers.
Velter, M., Bitzer, V., & Bocken, N. (2022). A Boundary Tool for Multi-stakeholder Sustainable Business Model Innovation. Circular Economy and Sustainability, 2, 401-431.
https://doi.org/10.1007/s43615-021-00103-3
[1] Monitor aanbestedingen in Nederland 2017 – 2019 | PIANOo – Expertisecentrum Aanbesteden
[2] Staatssecretaris: overheid moet in 2022 10 procent circulair inkopen – NRC
[3] Dat is niet nieuw. Sinds productieprocessen zijn gefragmenteerd gaat het niet meer om de concurrentiekracht van individuele bedrijven maar om de kwaliteit van het netwerk waarin bedrijven onderdeel van uitmaken (onbetrouwbare leveranciers zijn slecht voor je marktpositie).
