De Sallander Thorbecke (geboren in Zwolle) schreef in 1848 onze grondwet. Op een aantal kleine aanpassingen na is het politieke model dat daaruit voortvloeide eigenlijk nooit veranderd. Best vreemd, want de maatschappij – waar de grondwet voor geschreven is – is in die bijna 200 jaar wél enorm veranderd. Bijvoorbeeld op het vlak van informatiestromen naar en bewustzijn van de inwoners.
Hoogste tijd dus, voor een update van de manier van besluiten nemen. En wel zo dat de regering en onze leiders weer in dienst zijn van de maatschappij en niet vooral ook bezig zijn de kiezer te pleasen, lobbypartijen naar de mond te praten of erger nog, zelf een lobbypartij zijn zoals de BBB.
Eva Rovers en David van Reybrouck hebben zich verdiept in het burgerberaad, als andere manier van besluitvorming in een democratie.
Moet wethouder Olthof het woningbouwprobleem alleen oplossen?
David van Reybrouck zit op het podium van ’t Holstohus, dorpshuis van Olst waar ook de bibliotheek is ondergebracht. Hij wordt ten overstaan van honderd mensen in de zaal geïnterviewd door de voice over van het Journaal, Mariël Haggeman. Hij zoekt contact met de zaal: “Is er een politicus in de zaal is die kan zeggen wat het grootste issue van dat moment is in de gemeente Olst-Wijhe?” Wethouder Hans Olthof staat op en grijpt zijn kans: “Woningbouw!” roept hij, “We moeten kunnen bouwen voor starters, ouderen en doorstromers. Maar alles zit op slot. Het lukt ons niet dat dossier op te lossen.” Waarop David van Reybrouck pareert met: “Moet u dat dan helemaal alleen oplossen? Bent u de enige in de gemeente die dat kan?” Er valt een stilte in de zaal. Want ja, die woningnood dat klopt wel. En de gemeente staat er voor aan de lat om dat probleem te tackelen. Projectontwikkelaars, bouwbedrijven en burgers met bouwplannen moeten immers vergunning hebben van de overheid die daar allerlei regels voor opgetuigd heeft.
“Een prachtig thema voor een burgerberaad” stelt Van Reybrouck. De samenleving heeft ideeën genoeg en oplossingen van onderaf genieten veel meer draagvlak.
Vanuit de zaal mocht HierinSalland een vraag stellen. Die hebben we aan de zaal gevraagd: wie van jullie wil een burgerberaad over woningbouw? Bijna honderd procent van de aanwezigen stak de hand op. Gevolg: Olst-Wijhe kreeg geen burgerberaad en burgerinitiatief Noordmanshoek werd door de raad afgeschoten “omdat een Sallander zijn auto op de oprit wil parkeren”. Lees: “omdat ik over vier jaar weer herkozen wil worden.”
Van Reybrouck: “Burgers wantrouwen politici in hoge mate. Die komen hun afspraken niet na. En omdat ze iedere vier jaar herkozen moeten worden nemen ze niet het beste besluit, maar het besluit dat het meest populair is. Daarom doen populistische partijen het ook zo goed. Maar zo’n burgerberaad invoeren, is nog niet zo maar gedaan, want andersom hebben politici ook helemaal niet zo’n hoge pet op van burgers!”
Verkiezingen zijn helemaal niet democratisch
Van Reybrouck was in Olst om over zijn boek ‘Tegen verkiezingen’ vertellen. In een nawoord bij alweer de twaalfde druk schrijft hij dat bij de eerste druk het tanend vertrouwen in de politiek al wel zichtbaar was, maar dat hij geschrokken is hoe hard dat vertrouwen daalt. Een derde van de Nederlanders vindt politici inmiddels niets minder dan corrupt, blijkt uit de barometer van het Global Corruption Agency. Van Reybrouck analyseert ook haarfijn hoe dat komt en hoe je dat aan had zien kunnen komen. We maken binnen onze democratie een enorme denkfout sinds we met verkiezingen zijn gaan werken. Democratie kennen we al drieduizend jaar, verkiezingen nog maar tweehonderd jaar. Die verkiezingen kwamen om de hoek tijdens de revoluties in de achttiende eeuw in de Verenigde Staten en Frankrijk. En raad eens: ze waren niet eens bedoeld om de demos – het volk – de macht te geven, ze werden juist ingevoerd om dat te voorkomen! Via verkiezingen kon je namelijk vooraanstaande mensen uit de samenleving naar voren schuiven: mannen, hoger opgeleid, of met een adellijke titel… Nu zeggen we dat je zeven vinkjes (Joris Luyendijk) moet hebben: Nederlands spreken, hoger opgeleid zijn, man, blanke huid, getrouwd, niet gescheiden ouders, in de Randstad wonend. Deze gegoeden voorkwamen eerder en voorkomen nu via verkiezingen dat het gepeupel iets te zeggen heeft. Want dan zou de democratie wel heel snel naar de gallemiezen zijn. Van Reybrouck: “Verkiezingen leiden niet naar een democratie, maar naar een aristocratie, geleid wordend door aristocraten.
Veel gaat gruwelijk verkeerd, met dank aan de politiek
In ‘Tegen verkiezingen’ stelt Van Reybrouck voor volksvertegenwoordigers aan te wijzen via loting. Eva Rovers werkt dat idee van loten in haar boek ‘Nu is het aan ons’ nader uit, richting burgerberaad. Natuurlijk staat Rovers ook eerst stil bij hoe het verkeerd aan het gaan is met onze democratie, die keer op keer lager scoort op haar democratisch gehalte dan het jaar ervoor. Nederland is nog een volledige democratie volgens de Democratie Index, maar veel landen in Europa, ook in West Europa al niet meer en sinds de laatste verkiezingen is het racisme ook in ons land tot in de kern van de macht beland. Brave borsten als Sallander Eddy van Hijum doet daar met open ogen aan mee. Op Sociale Zaken nog wel…
Dat de politiek heeft toegelaten dat de natuur vernietigd werd, de woningmarkt en de jeugdzorg in een crisis stortte, dat we te kampen hebben met institutioneel racisme bij politie en belastingen, dat de zwaar beschermde baas van onze grootste, dictatoriaal gestuurde partij de PVV, Somaliërs en Syriërs hun bescherming níet gunt en ze terug wil sturen, daar kun je niet bepaald trots op zijn. De overheid kan helemaal geen crisis aan, zegt ook Minister van Staat Herman Tjeenk Willink. “De dagelijkse realiteit is belangrijker dan burgers”, stelt Rovers keihard, en ook zij zegt: “Over vier jaar zijn er weer verkiezingen. Dan laat je je oren hangen naar lobbygroepen met hun achterban en hou je het volk een worst voor met schijnparticipatie: je mag meepraten maar we doen er niks mee.”
De oplossing: het Burgerberaad
Daarom moeten we het zelf maar gaan doen, schetst ze. “Na decennia van halfslachtig klimaat- en milieubeleid is het nu aan ons om de politiek te helpen. Het is aan ons om mee te denken, mee te praten en mee te beslissen over de toekomst. Zoals dat hoort in een echte democratie. Huidige en toekomstige generaties, boeren en stedelingen, armen en rijken, bedrijven en burgers, ze weten echt wel wat goed is voor hun toekomst en groot voordeel: ze hoeven niet herkozen te worden. Welke ‘gewone Nederlander’ zou ooit het toeslagensysteem binnen ons Belastingstelsel bedacht hebben?” En toch is die bedacht…
Het toverwoord is Burgerberaad. Een burgerberaad is een groep mensen die je een thema geeft waar ze mee aan de slag gaan, en na enige tijd met een oplossing komen. En dan met een beetje structuur erbij. Hùh? Burgers mee laten praten? Dat kan toch niet? Dan gaat het toch fout? Tsja, dat zeiden ze dus ook toen vrouwen kiesrecht wilden… Maar op meer dan vijfhonderd plaatsen ter wereld praten en beslissen inwoners inmiddels mee over de toekomst van hun dorp, gemeente of land. Tot aan heel grote thema’s zoals het homohuwelijk of abortus aan toe. Ieren stemden weloverwogen, in grote meerderheid voor hervormingen en tegenstanders konden er goed mee leven. Geen politieke partij die er gezichtsverlies door leed. Die hadden er veertig jaar over gebakkeleid. Het burgerberaad kwam binnen een half jaar met een voorstel dat door 66% van de bevolking in een referendum werd aangenomen.
Je moet dat natuurlijk wel goed organiseren, zo’n burgerberaad. Dat begint met een toezegging vooraf dat de uitslag door de politiek overgenomen wordt, daarna moet je een goede afspiegeling van de samenleving krijgen en geen diploma-vereisten stellen. De deelnemers moeten zich er vrij voor kunnen maken en dus goed betaald worden, ze vergaderen over de formulering van het precieze probleem, mogen deskundigen uitnodigen en gaan daarna met elkaar in beraad. Nie een middag of een weekend, maar gerust een dag in de week, een jaar lang. Er ontstaat dan, blijkt iedere keer, wederzijds begrip en er worden slimme besluiten genomen.
De rol van de media
Rovers en Van Reybrouck leggen in ‘Tegen Verkiezingen’ en ‘Nu is het aan ons’ haarfijn uit hoe dat allemaal het best werkt. Een dwarsboom die ze weghalen is de invloed van media. Die is in deze tijden verwoestend. Daar schrijven Kim van Keken van Dieuwertje Kuijpers over in ‘Kies toch niet steeds voor de macht’. De twee redacteuren van Vrij Nederland sabelen eigenlijk de parlementaire pers in Den Haag, maar feitelijk ook de regionale en lokale journalistiek keihard neer. Die media moeten met spannende verhalen komen en laten zich daarom helemaal inpakken door politici en hun peloton aan voorlichters. Als je buitenstaander bent schrik je er van als je leest hoe dat er in Den Haag aan toegaat. Met proefballonnetjes de talkshows halen, verdeel en heers vanuit de politiek wie welke kruimels toegestrooid krijgt, journalisten die zoete broodjes bakken om bij politici in de gunst te komen, met een hijgerige eindredactie aan de telefoon die nog een goed verhaal wil. Oud Kamerleden en Ministers krijgen duur betaalde lobbybaantjes (Lodders, VVD, pro-vlees) en hebben een levenlang nog gewoon entree tot de mixed zones in politiek Den Haag (Je hebt het niet van mij, maar…)
Journalistiek is meer en meer commercieel geworden en leeft bij de gratie aan aandacht van het publiek, net als dat politici leven bij de gratie van de media. Thierry Baudet weet dat, Wilders weet dat, Caroline van der Plas weet dat. Deze laatste is/lijkt zelfs niks meer dan een marketingspeeltje van een Deventer marketingbedrijf, maar dat laat eindredacties niet tegenhouden haar voortdurend overal en voor alles te vragen.
De toeslagenaffaire was nooit zo ver gekomen als journalisten hun werk gewoon goed gedaan hadden (blijkt ook uit ‘Zo hadden we het niet bedoeld’ van Jesse Frederik) en niet met de macht meegepraat hadden dat het wel mee zou vallen en dat er vast wel vuur is als er ook rook is, stellen de schrijfsters. Je kunt bedenken dat hun boek door collega’s niet van harte onthaald is. De auteurs hebben de VN-lezer beloofd zelf het goede voorbeeld te gaan geven en het komende jaar in Den Haag gewoon onderzoeksjournalistiek te gaan bedrijven zoals dat van de journalistiek verwacht mag worden.
Hoe werkt zo’n burgerberaad in de praktijk
Tot slot een aantal manieren, op basis van de ideeën van zowel Van Reybrouck als van Rovers, hoe een systeem van burgerberaad zou kunnen werken.
Nu zijn de Tweede Kamer, de Provinciale Staten en de Gemeenteraad het rechtstreeks gekozen deel van het systeem. Voor de verdere invulling – wie wordt er bijvoorbeeld minister, gedeputeerde of wethouder – zijn burgers afhankelijk van wat de gekozen volksvertegenwoordigers er mee doen. Doordat we werken met een partijensysteem zie je dat daar het gekonkel en gekrakeel en het spel om de poppetjes dan ook direct begint.
Maar stel dat je het omdraait. In plaats van de volksvertegenwoordigers te kiezen, wijzen we ze aan door te loten. En juist de bestuurders worden dan gekozen, steeds met een kortlopend contract dat verlengd kan worden. Hij/zij/hen voert dan binnen een zakenkabinet uit wat de volksvertegenwoordigers in hun burgerberaden afspreken. Je kunt daarnaast nog een derde laag bedenken, laten we die de Derde Kamer noemen. Ook daarvoor loten we mensen in. Die gaan aan de slag met langlopende zaken als het milieu en het klimaat, zodat je ook daar het zwaard van Damocles van ‘er komen weer verkiezingen aan’ weghaalt.
In Tegen Verkiezingen laat van Reybrouck zien dat je nog veel verder kunt gaan en een nog veel groter stappenplan kunt maken. Burgerberaden die discussiëren over de thema’s waar het om gaat, beraden die daar een eerste formulering op los laten, beraden die met een wetsvoorstel komen, beraden die er een wet van maken, beraden die dat uitvoeren. In dat systeem kunnen ook de lobbybewegingen gewoon mee blijven doen in de onderste lagen, de zin of onzin van de voorstellen en ideeën wordt er later zonder politieke consequenties wel weer uitgefilterd.
Een schildpad en vertrouwen in inwoners
Eva Rovers vergelijkt in haar boek ons land ook met andere landen: “Vergeleken met Ierland, Duitstalig België en Parijs, waar burgerberaden al veel worden ingezet, gedraagt Nederland zich als een schildpad. Maar in de beroemde fabel van Aesopus won de schildpad het uiteindelijk van de haas. Kennelijk bestaat er zoiets als ‘de wet van de stimulerende achterstand’.” Laten we die stimulans aangrijpen. Bij de invoering van het algemeen kiesrecht, vrouwenkiesrecht en medezeggenschap, allemaal aangezwengeld door burgers, is het ook goed gegaan. De democratie is aan het wankelen en we moeten snel handelen om de grote problemen van het land en de aarde aan te pakken. En niet zoals de satirische site ‘De Speld’ schreef over de overheid die ‘geen plannen meer op de lange termijn gaat schuiven. Daar beginnen ze mee in 2050.’
Sallands burgerberaad
Salland en een burgerberaad. We kunnen het ons wel voorstellen. Wijze mensen zat! Individueel kunnen we toch heel goed ons eigen huishouden runnen? Als landsdeels dat beroemd is vanwege ons noaberschap en onze vele vrijwilligersuren die we in de samenleving stoppen, kunnen we wel een deuk in een pakje boter schoppen toch? Ook als we het niet per se eens zijn met elkaar.
Een goed gesprek over wel/geen megastallen gaat over een gezonde natuur én over een goede boterham voor de boer.
Een goed gesprek over migratie gaat over eerlijke banen voor arbeidsmigranten én genoeg huizen voor ons zelf.
En wat zou Raalte van een nieuw gemeentehuis of een bredere N35 vinden als de lobbyisten even niet meepraten? Wie wordt de dupe van een veiliger IJsseldijk en kunnen we daar iets aan doen?
Bouwen we wel de juiste huizen gezien de behoefte in de samenleving of wordt het type huis gepaald door de verlies- en winstrekening van de bouwpartijen?
De nieuwe omgevingswet biedt de samenleving kans burgerberaden van de grond te krijgen. Van de politiek moet je dat net verwachten. Die winnen zetels met beloftes over een referendum (Lokaal Belang) en trekken de keutel in als ze op het pluche zitten. En ze willen allemaal over vier jaar weer herkozen worden. Welk burgerinitiatief pakt deze handschoen op?
Lijkt heel mooi allemaal Harrie, en zou ook nog wel kunnen werken. Maar helaas hebben we de wereld overspoeld met allemaal , soms elkaar tegensprekende, regeltjes. Daar kom je met een burgerberaad niet uit, uit dat oerwoud. Daarom, helemaal van voren af beginnen, met alleen een grondwet, liefst een Europese dan