Als het goed gaat zijn we in Nederland over enkele jaren voor de helft circulair en twee decennia later volledig circulair. In een circulaire economie worden producten anders ontworpen en wordt afval als een ontwerpfout gezien[1]. Dat circulair ontwerpen en produceren gepaard gaat met technologische uitdagingen is evident. Zeker is ook dat er veel gaat veranderen in de wijze van denken, de bedrijfsvoering en samenwerking. De weg naar een circulaire economie is daarom vooral mensenwerk en dat is misschien is wel de grootste barrière.
Circulaire economie werkt anders
Ook in een circulaire economie zijn financiële waarden belangrijk voor het voortbestaan van een bedrijf. Niet minder belangrijk zijn ecologische en sociale waarden. Het zijn wezenlijke kenmerken van een circulaire economie die tot uitdrukking komen in repareerbaarheid, hergebruik, materiaalreductie en een arbeidsmarkt zonder verspilling, uitval en uitputting.
Repareerbaarheid, hergebruik en materiaalreductie vereisen innovaties in het ontwerpen van producten en de wijze van produceren. Dat vereist intensieve samenwerking tussen bedrijfsonderdelen. Denk bijvoorbeeld aan afstemming van de ontwerpafdeling met de productieafdeling over de uitvoerbaarheid van het ontwerp, met de afdeling inkoop om inzicht te krijgen in alternatieve materialen en of secundaire materialen beschikbaar zijn. Ook zal met de afdeling marketing een plan moeten worden ontwikkeld hoe een gedragsverandering bij de consument kan worden gerealiseerd.
(lees verder onder afbeelding)
In een circulaire economie ontstaan nieuwe vormen van samenwerking met bedrijven in de keten en met kennisinstituten en overheden. Bedrijven die circulair willen ontwerpen en produceren krijgen op een gegeven moment te maken met de limieten van hun kunnen en weten. Bovendien is voor een individueel het (bijna) onmogelijk om alle kringlopen te sluiten omdat (vrijwel) geen enkel bedrijf zelf alle productieprocessen uitvoert. Bedrijven, sectoren en organisaties zullen daarom intensiever moeten gaan samenwerken en hun activiteiten op elkaar afstemmen en op basis van open innovatie, circulaire ketens opbouwen. Een product is immers alleen circulair als alle onderdelen dat zijn. De grenzen van je bedrijf gaan daardoor verschuiven. Innovatieve eilandjes werken niet in een circulaire economie.
(lees verder onder afbeelding)
Circulaire competenties
In een circulaire economie wordt anders gedacht, zijn markten anders georganiseerd met een grotere rol voor ecologie en menselijkheid en wordt er anders samengewerkt en geïnnoveerd om maar wat te noemen. Kortgezegd: de circulaire economie vraagt veel veranderingsbereidheid van mensen. Je moet open staan voor het onbekende en voor vernieuwing vanuit een positieve grondhouding t.o.v. natuur, klimaat en milieu. Dat heeft gevolgen voor de vereiste competenties (een mix van vaardigheden, kennis en gedrag) waarover ondernemers en werknemers moeten beschikken. Dat is niet eenvoudig. Kijk alleen al naar de problemen bij het inzamelen van statiegeldflessen- en blikjes[2].
Een circulaire economie werkt anders dan de huidige lineaire economie. Dat vraagt om een andere kennis dan in een lineaire economie. Om bedrijfsprocessen circulair in te kunnen richten is kennis van de circulaire strategieën voor een ondernemer vereist. Ook je personeel heeft circulaire kennis nodig. Afhankelijk waar je werkt in het bedrijf, hebben werknemers circulaire kennis nodig op het terrein van circulair ontwerpen, juridische (on)mogelijkheden om secundaire materialen te gebruiken, milieu,- klimaat- en grondstoffenproblematiek, toepassingsmogelijkheden secundaire grondstoffen, circulaire logistieke processen en ga zo maar door.
Elke schakel, elk bedrijf in de keten moet zich bewust zijn van de impact van op andere schakels/bedrijven in de keten. Ketensamenwerking wordt deswege sterk geïntensiveerd in de circulaire economie. Ook de samenwerking met de overheid en het onderwijs zal intensiever worden.
Om onderwijsprogramma’s gericht op circulaire competenties van de grond te krijgen, om juridische barrières te slechten en circulaire aanbestedingen van de overheid te bevorderen.
Het betekent dat verschillende partners en partijen uit verschillende ‘werelden’ worden samengebracht om tot circulaire oplossingen te komen. Daar komen verschillende competenties bij om de hoek kijken. Per slot van rekening kunnen bij samenwerking in de keten en in het netwerk allerlei fricties ontstaan zoals wantrouwen, miscommunicatie, niet willen delen van kennis, verdeling van kosten/opbrengsten. Die bemoeilijken de samenwerking met als gevolg stagnatie, herstelwerk en/of juridische kosten.
Om afstemming, kennisdeling, coördinatie en besluitvorming efficiënt te organiseren en fricties te voorkomen is regievoering noodzakelijk. Bedrijven met de meeste ervaring met ketensamenwerking, grootste rol in de keten, de meeste internationale contacten kunnen daarin eventueel het voortouw nemen. Deze bedrijven kunnen tevens fungeren als matchmaker en als trigger voor vertrouwen tussen de deelnemers. Samengevat: verbindende vaardigheden zijn onmisbaar.
Systeemdenken
Het is al een keer in een eerdere column aan de orde geweest: systeemdenken is een kenmerkend onderdeel van de circulaire economie. Een systeemdenker is in staat ogenschijnlijk losse onderdelen in hun samenhang te zien. Dat klinkt abstract maar in circulaire termen betekent het dat een systeemdenker competent is om bij het ontwerpen van een product rekening te houden met wat er na de productlevensduur moet gebeuren met de onderdelen en materialen. Én in staat is de impact van het product en de productiewijze op het milieu, klimaat en de mens mee te nemen. Een cruciale competentie dus.
Ook circulaire producten moeten verkocht worden. Per slot van rekening kun je als circulair bedrijf niet om financiële waarden heen. Maar een circulair product is meer. Een circulair product levert verschillende waarden: ecologische en sociale. In een circulaire economie gaat het niet alleen om materiaalstromen, maar ook om mensenstromen en is er ruimte voor mensen met een arbeidsbeperking. Daarvan moet de consument bewust zijn. Circulaire marketing is daarom educatief communiceren met de markt in plaats van het opjagen van het koopgedrag. Ook marketeers moeten in een circulaire economie anders leren denken.
Tot slot
De weg naar een circulaire economie vraagt nogal wat van ondernemers, medewerkers en consumenten. De omslag naar de circulaire economie is voor een belangrijk deel mensenwerk. Kijk je alleen naar de vereiste kennis en technologische uitdagingen, dan zal de weg naar een circulaire economie nog lang zijn en kom je bedrogen uit. Want de lijst van de gewenste houding, vaardigheden en gedrag is lang. Sociale vernieuwing is onmisbaar als je echt wat wil veranderen in de richting van een circulaire economie.
Gerelateerde links
[1] Rijkswaterstaat Circulair: ‘Afval is een ontwerpfout’ zie: https://www.youtube.com/watch?v=ifnJKsW8nq8
[2] https://nos.nl/artikel/2530271-verkooppunten-van-flesjes-en-blikjes-willen-geen-verplichting-tot-inname
